شهید صدر؛ مردی از تبار جهاد و اجتهاد

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما؛ نوزدهم فروردین ماه سالروز شهادت مردیست که امام خمینی (ره) او را شخصیتی علمی و مجاهد، از مفاخر حوزه های‏‎ ‎‏علمیه و از مراجع دینی و متفکران اسلامی توصیف نموده و رهبر معظم انقلاب هم او را امیدی برای آینده اسلام خوانده‌اند. او که به "خمینی عراق" مشهور شده بود هرچند اندیشه‌های سیاسی – اجتماعی اش همسو با آراء "خمینی ایران" بود؛ اما در عین حال در مسیر مبارزه، سرنوشتی متفاوت برای او رقم خورده بود؛ سرنوشتی به سرخی شهادت.

شهید آیت الله سید محمد باقر صدر در زمره مجاهدان و دانشمندان بزرگ جهان اسلام قرار دارد که پس از گذشت حدود ۴۵ سال از شهادتش، همچنان اثری انکار ناپذیر در حوزه فکر و فرهنگ و نقشی پر رنگ در ساحت سیاست و اجتماع دارد. 

او که در ۲۵ ذی القعده ۱۳۵۳ قمری مصادف با ۱۰ اسفند ۱۳۱۳ شمسی از تبار علم و تقوا برخاسته بود، حیات علمی و معنوی خود را با ورود به حوزه علمیه پی گرفت. با اینکه از بیت عالمان دین بود و مادرش هم که در فقدان پدر، سرپرست او بود، وی را برای ورود به این راه تشویق می‌کرد؛ اما برخی از نزدیکان با این استدلال که ورود به مسیر طلبگی همراه با دشواری‌های مادی است، پیشنهاد می‌دادند مسیری را انتخاب کند که دنیای او را تأمین کند و از زندگی حوزوی و فقر آن دور باشد. سید محمد باقر پاسخی جالب برای این پیشنهاد داشت. او بدون اینکه چیزی در این‌باره بگوید به‌نوعی دست به اعتصاب غذا زد و تا مدتی در طول شبانه‌روز فقط به یک تکه نان بسنده می‌کرد. بعد از چند روز همه متوجه اعتصاب نرم او شدند و دلیل آن را پرسیدند. شهید گفت: "کسی که می‌تواند چند روز با یک تکه نان زندگی کند تا آخر عمر هم می‌تواند با همان سر کند. من از فقر و گرسنگی نمی‌ترسم". بدین ترتیب او در مسیری گام گذاشت که بعد‌ها او را به یکی از بزرگ‌ترین نخبگان و متفکران این حوزه بدل می‌ساخت.

هر چند هریک از صفحات حیات شهید صدر شایسته درنگ و ژرف نگریست؛ اما برخی از برجستگی خاصی برخوردار هستند. شاید خدمات علمی و رهبری سیاسی دو مورد از شاخص‌ترین این صفحات باشند.

آیت الله صدر در عرصه علم و فرهنگ با تالیفات عمیق و شاگردان بزرگ شناخته می‌شود. رهبر معظم انقلاب این بخش از شخصیت ایشان را اینگونه توصیف کرده‌اند: "مرحوم آقای صدر به معنای واقعی کلمه یک نابغه بود. ما در زمینه‌ی مسائل فکری و اسلامی و در زمینه‌ی فقه و اصول و بقیه‌ی چیز‌ها آدم‌های پیشرفته زیاد داریم؛ منتها نابغه خیلی نادر است. ایشان جزو نادر‌هایی بود که حقیقتاً نابغه بود. ذهن و فکر ایشان فراتر از کار‌هایی که دیگران می‌کنند، حرکت می‌کرد. ایشان بحمداللَّه شاگرد‌های خوبی هم تربیت کرده بود". 

شهید صدر، در دانش‌هایی، چون فقه، اصول فقه، فلسفه، اقتصاد وسیاست و معرفت‌شناسی نظریه‌های نو ارائه داده است. به عنوان نمونه ایشان با کتاب‌های سه گانه "دروس فی علم الاصول" یا همان "حلقات"، دانش اصول فقه را با رویکردی جدید و لباسی تازه به حوزه‌های علمیه عرضه کرد.

رساله عملیه او که" الفتاوی الواضحه" نام دارد، تنها رساله متعلق به یکی از مراجع شیعه بود که در آن زمان در قاهره چاپ و تمام نسخه‌های آن در مصر فروخته شد. چنین چیزی تا آن زمان بی سابقه بود. یکی از علمای اهل سنت برای این رساله مقدمه‌ای نوشت و شیوه شهید صدر در ارائه مطالب و طبقه بندی فتاوی ستود. 

آیت الله صدر با کتاب الاسس المنطقیه للاستقراء موضوعات تازه‌ای مانند حساب احتمالات را به دانش منطق وارد کرد و با کتاب فلسفتنا، شیوه‌ای تازه برای آموزش عمومی فلسفه برگزید. 

کتاب‌های اقتصادنا و البنک اللاربوی فی الاسلام، نیز مطالبی تازه و بدیع در حوزه اقتصاد و بانکداری اسلامی برای عرضه داشتند که همچنان مورد مراجعه محققان این حوزه می‌باشند. 

مجموعه رساله‌های شش گانه الاسلام یقود الحیاه (اسلام راهنمای زندگی) نیز از آثار مهم شهید صدر هستند که تاملات و ژرف اندیشی‌های ایشان را در حوزه سیاست، اقتصاد و اجتماع در برمی گیرد. عناوین رساله‌های مطرح شده در این کتاب به عبارت است از: «مقدمه‌ای بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، «درآمدی بر اقتصاد جامعه اسلامی»، «شرح تفصیلی اقتصاد جامعه اسلامی»، «خلافت انسان و شهادت (نظارت) انبیا»، «منابع قدرت در دولت اسلامی» و «اصول کلی بانکداری در جامعه اسلامی». این‌ها تنها بخشی از فرآورده‌های فکری شهید صدر هستند که به جهان علم و اندیشه تقدیم شده است. 

شاگردان او نیز بخشی دیگر از آثار وجودی او هستند که هریک توانسته‌اند نقش اثرگذاری در عرصه دین و سیاست ایفا کنند. آیات سید کاظم حائری، سید محمود هاشمی شاهرودی، شهید سید محمد باقر حکیم، شهید سید عباس موسوی (دبیر کل فقید حزب الله لبنان)، سید محمد صدر، محمد علی تسخیری، محسن اراکی و عبدالهادی فضلی تنها برخی از این چهره‌های موثر هستند.

ورود به عرصه سیاست نیز از متمایزترین صفحات زندگی شهید صدر به شمار می‌رود. اندیشه‌ها و کنش‌های سیاسی – اجتماعی ایشان ریشه در مبانی فقهی او دارد. ایشان نیز همچون حضرت امام (ره) معتقد به تشکیل حکومت اسلامی بودند.

شهید صدر معتقد بود که تشکیل حکومت اسلامی شایسته در زمان غیبت مسئله‌ای مهم و ضروری است؛ حکومتی که دستورات خداوند را اجرا کند و ابعاد درخشان دین اسلام را بازتاب دهد و ثابت کند این دین توانایی ساخت یک زندگی نمونه برای انسان را دارد. همچنین با روش‌ها و ویژگی‌های خود نشان دهد که اسلام تنها نظامی است که می‌تواند پاسخگوی تمام نیاز‌های انسان باشد و سعادت دنیا و آخرت او را تضمین نماید. شهید صدر در بیان ارکان حکومت اسلامی مورد نظرش سه نهاد عمده را مطرح می‌کند: امت، مرجعیت (رهبری)، ساختار سیاسی (قوای سه گانه)؛ از دیدگاه او مردم در عصر غیبت با هدایت و رهبری مرجعیت، حکومت را تشکیل و نهاد‌های آن را به وجود می‌آورند. 

بر اساس این دیدگاه او فعالیت‌های سیاسی خود در عراق را آغاز کرد. اقدامات ایشان در این حوزه طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را از تاسیس حزب الدعوه تا مبارزه با رژیم بعث و صدام در برمی گرفت.
شهید صدر نه تنها به انقلاب در عراق می‌اندیشید، بلکه از هر جنبش اسلامی دیگری که سبب تحول در کشور‌های مسلمان می‌شد، حمایت می‌کرد. پشتیبانی‌های او از حضرت امام (ره) و انقلاب اسلامی ایران نیز در همین راستا تعریف می‌شود. وقتی که امام به نجف اشرف تبعید شد و حوزه درسی خود را تشکیل داد، شهید صدر به تمام شاگردان خود توصیه کردند که در درس امام (ره) شرکت کنند. او از شاگردان خود می‌خواهد که از این درس بهره برده و به آن رونق دهند. شهید صدر معتقد بود که شخصیتی، چون امام نباید در انزوا و غربت بمانند و به هر شکل ممکن باید مطرح و یاری شوند. 

او نه تنها در عراق حامی امام بود بلکه پس از خروج ایشان از عراق نیز این حمایت‌ها با شدت بیشتری ادامه یافت. ایشان حتی در بهمن ۵۷ با نوشتن نامه‌ای به بختیار، بستن فرودگاه‌ها برای جلوگیری از ورود امام (ره) به ایران را محکوم کردند. این نامه در بهمن ۱۳۵۷ توسط آیت الله سید محمود هاشمی شاهرودی، شاگرد برجسته آیت الله شهید صدر به فارسی بازنویسی شد. متن نامه بدین شرح است:

جناب آقای دکتر بختیار
به نمایندگی از مرجعیت و علمای نجف اشرف، اقدام شما در بستن فرودگاه‌های کشور را در زمانی که آیت‌الله العظمی خمینی قصد بازگشت به ایران دارند، به‌شدت محکوم می‌کنم. این اقدام در حالی صورت می‌پذیرد که میلیون‌ها نفر از برادران مسلمان در ایران و سراسر جهان منتظر بازگشت ایشان هستند تا ایشان نقش رهبری ملت را به عهده بگیرند و مسئولیت تاریخی و اسلامی عظیم خود را ایفا کنند و کشور را از ظلمات جهل و بی‌دینی به نور اسلام و پرتو‌های ایمان هدایت فرمایند.

امیدوارم از ظاهرسازی‌های غیرشرعی در برابر اراده ملت مسلمانی که به رهبری کسی غیر از روحانیت تن نمی‌دهد، دست بردارید و استعفا بدهید تا راه ملت مسلمان ایران که به رهبری علمای اعلام هدایت می‌شود، هموار گردد؛ در غیر این صورت خداوند متعال و تاریخ این ملت غیور شما را نخواهد بخشید. والله ولیّ التوفیق. نجف اشرف / محمد باقر صدر

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با غنای فکری و علمی خود در قالب رساله "لمحه فقهیه تمهیدیه عن مشروع دستور الجمهوریة الإسلامیة فی ایران" به بررسی و تبیین مبانی فقهی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پرداختند. 

"ذوبوا فی الخمینی کما هو ذاب فی السلام؛ در خمینی ذوب شوید همان‌طور که او در اسلام ذوب شده است"؛ توصیه معروف و ماندگار شهید صدر به اطرافیان و پیروانش بود که نشان‌دهنده اوج تاثیر پذیری او از حضرت امام (ره) و پشتیبانی او از انقلاب اسلامی است. حجت الاسلام سید محمود دعایی نیز که اولین سفیر ایران در عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود با ذکر خاطره‌ای، این موضوع را این گونه بیان می‌کنند: آخرین ملاقاتی که با مرحوم صدر داشتم، بعد از هجرت امام از نجف به پاریس بود. ایشان در یک بعد از ظهر پس از اقامه نماز عصر به بیرونی بیت امام آمدند و مرا خواستند و متنی به من دادند. من متن را از طریق مطمئنی به پاریس ارسال کردم. متن این بود که "من با تمامی آنچه که دارم، از امکانات مالی و نفوذی که در جامعه اسلامی دارم، استفاده می‌کنم و همه آن‌ها را برای پیروزی راه شما، در خدمت شما قرار می‌دهم. من با تمام وجود به شما اعتقاد دارم و دنباله روی راه شما هستم". 

صدام و حزب بعث نیز با رصد این تحرکات نگرانی خود را از آینده رژیم بعث ابراز می‌کردند. آن‌ها می‌ترسیدند این رژیم هم به سرنوشت رژیم سلطنتی ایران دچار شود؛ بنابراین با شدت هرچه بیشتر به مقابله با شهید صدر و اقدامات او پرداختند؛ مقابله‌ای که در نهایت به شهادت ایشان و خواهر بزرگوارشان بانو آمنه بنت الهدی در ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ شمسی انجامید. هرچند شرایط و اوضاع جامعه عراق و اقتضائات آن با جامعه ایران متفاوت بود و علی رغم اینکه شهید صدر در تشکیل حکومت اسلامی با امام (ره) همسو بود، اما با این حال شاید در محاسبات خود الگویی متمایز از الگوی حکومت اسلامی در ایران در نظر داشت که الگویی بومی و متناسب با جامعه عراق باشد؛ اما در هر صورت این الگو هرچه بود، چون مبتنی بر نظریه حکومت اسلامی بود برای رژیم صدام خطر آفرین و بحران زا به شمار می‌رفت؛ از این رو با شدت تمام سرکوب شد.

پس از شهادت ایشان امام خمینی (ره) طی بیانیه‌ای به تجلیل از ایشان پرداخت و سه روز عزای عمومی و یک روز را تعطیل اعلام کردند. متن پیام امام خمینی (ره) بدین شرح است:
بسم الله الرحمن الرحیم ‏
‏‏انالله و اناالیه راجعون‏
‏‏ ‏‏با کمال تأسف حسب گزارش جناب آقای وزیر خارجه که از منابع متعدده و‏‎ ‎‏مقامات کشور‌های اسلامی به دست آورده است و حسب گزارشاتی که از منابع دیگر به‏‎ ‎‏دست آمد. مرحوم آیت الله شهید سیدمحمد باقر صدر و همشیرۀ مکرمۀ مظلومۀ او ـ که از‏‎ ‎‏معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب بود ـ به دست رژیم منحط بعث عراق با وضع‏‎ ‎‏دلخراشی به درجۀ رفیعۀ شهادت رسیده‌اند. شهادت ارثی است که امثال این شخصیتهای‏‎ ‎‏عزیز از موالیان خود برده‌اند؛ و جنایت و ستمکاری نیز ارثی است که امثال این‏‎ ‎‏جنایتکاران تاریخ از اسلاف‏ ستم پیشۀ خود می‌برند.
شهادت این بزرگواران که عمری‏‎ ‎‏را به مجاهدت در راه اهداف اسلام گذرانده‌اند به دست اشخاص جنایتکاری که عمری‏‎ ‎‏به خونخواری و ستم پیشگی گذرانده‌اند عجیب نیست؛ عجب آن است که مجاهدان راه‏‎ ‎‏حق در بستر بمیرند و ستمگران جنایت پیشه، دست خبیث خود را به خون آنان آغشته‏‎ ‎‏نکنند.
 عجب نیست که مرحوم صدر و همشیرۀ مظلومه اش به شهادت نایل شدند؛ عجب‏‎ ‎‏آن است که ملت‌های اسلامی و خصوصاً ملت شریف عراق و عشایر دجله و فرات و‏‎ ‎‏جوانان غیور دانشگاه‌ها و سایر جوانان عزیز عراق از کنار این مصایب بزرگ که به اسلام‏‎ ‎‏و اهل بیت رسول الله ـ صلی الله علیه و آله ـ وارد می‌شود بی تفاوت بگذرند و به حزب‏ ملعون بعث فرصت دهند که مفاخر آنان را یکی پس از دیگری مظلومانه شهید کنند. و‏‎ ‎‏عجبتر آنکه ارتش عراق و سایر قوای انتظامی آلت دست این جنایتکاران واقع شوند و‏‎ ‎‏در هَدم اسلام و قرآن کریم به آنان کمک کنند. ‏
‏‏ من از ردۀ بالای قوای انتظامی عراق مأیوس هستم؛ لکن از افسران و درجه داران و‏‎ ‎‏سربازان مأیوس نیستم و از آنان چشمداشت آن دارم که یا دلاورانه قیام کنند و اساس‏‎ ‎‏ستمکاری را برچینند همان سان که در ایران واقع شد؛ و یا از پادگانهاو سربازخانه‌ها فرار‏‎ ‎‏کنند و ننگ ستمکاری حزب بعث را تحمل نکنند. من از کارگران و کارمندان دولت‏‎ ‎‏غاصب بعث مأیوس نیستم؛ و امیدوارم که با ملت عراق دست به دست هم دهند و این‏‎ ‎‏لکۀ ننگ را از کشورعراق بزدایند. من امیدوارم که خداوند متعال بساط ستمگری این‏‎ ‎‏جنایتکاران را درهم پیچد. ‏
‏‏ اینجانب برای بزرگداشت این شخصیت علمی و مجاهد، که از مفاخر حوزه های‏‎ ‎‏علمیه و از مراجع دینی و متفکران اسلامی بود، از روز چهارشنبه سوم اردیبهشت به‏‎ ‎‏مدت سه روز عزای عمومی اعلام می‌کنم، و روز پنجشنبه چهارم اردیبهشت را تعطیل‏‎ ‎‏عمومی اعلام می‌نمایم، و از خداوند متعال خواستار جبران این ضایعۀ بزرگ و عظمت‏‎ ‎‏اسلام و مسلمین می‌باشم. والسلام علی عبادالله الصالحین. ‏‏‏دوم اردیبهشت ۵۹‏/ ‏‏روح الله الموسوی الخمینی ‏

پژوهشگر و نویسنده: عباس کریمیان